İşte Erzurum’un bilinmeyenleri

Erzurumajans-Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm Başkanı Prof. Dr. Murat Küçükuğurlu’nun kaleme aldığı ‘Sorularla Erzurum Tarihi’ kitabı kentin bilinmeyenlerini ve önemli değerlerini ortaya çıkardı. Kitap için uzun süredir üzerinde çalıştığını söyleyen Prof. Dr. Küçükuğurlu, “Erzurum ile ilgili hem yanlış bilinen bazı gerçekler hem de bilinmeyen ya da unutulan birçok başlığı bu kitapta topladım. Araştırma yaparken çok ilginç bilgilerle karşılaştım. Bunlardan biri de ilk uçan Erzurumlu ve 200 kişinin hayatını kurtaran kadın kahramanımız oldu. Kitabı elinize aldığınızda şaşıracağınız birçok satır olacak” dedi.

Prof. Dr. Murat Küçükuğurlu kaleme aldığı ‘Sorularla Erzurum Tarihi’ adlı kitabında ilk uçan Erzurumlu ve 200 kişinin hayatını kurtaran ve dönemin padişahı tarafından madalya ile ödüllendirilen Ayşe kadını şöyle anlattı.

Bu kişi, pek tanınmayan Erzurumlu bir kahraman olan Salim İlkuçan’dır.

1879’da Erzurum’da Dünya’ya gelen Salim Bey, 1899-1901 yılları arasında Harp Okulu’nda öğrenimini tamamladı. Kendisi koyu bir İttihatçıydı. İtalyanların Trablusgarb’a saldırması üzerine, Mısır ve Tunus üzerinden bölgeye gizlice malzeme göndermeye çalışanlar arasında Salim Bey de vardı. 1909’da Manş Denizi’ni tayyaresiyle aşarak Dünya’nın gözlerini bu yeni ve mini alete çevirten Fransız pilot Bleriot’nun aynı yıl İstanbul’a gelerek bir gösteri uçuşu gerçekleştirmesi, o sırada genç bir teğmen olan Salim Bey’e yeni ufuklar açtı. Bir yıl sonra, askerî eğitim için Almanya’ya gitti ve ilk balonla uçuşunu burada bir Alman subay ile gerçekleştirdi. Böylece, MehmedRüşdü’den sonra, balonda uçan ikinci Türk askeri olarak tarihe geçti. Balkan Harbi’ne tayyareci olarak katılan Salim Bey, ilk önemli başarısını bu sırada gerçekleştirdi. Kırklareli’nden havalanan Salim Bey, Marmara Denizi’ni en geniş noktasından aşarak önce Bandırma’ya, sonra İstanbul’a indi. Bu uçuş, o dönemin şartlarında harikulade bir başarıydı.

Ardından çok daha büyük bir başarıya imza attı ve Mayıs 1914’teİstanbul’dan Kahire’ye uçakla giden ilk Türk pilot oldu.[1] Bu seyahat, Balkan Savaşlarında yenik düşen Osmanlı Devleti’nin prestijini artırmak için tertip edilmişti. Salim Bey’den önce bu tehlikeli yolculuğa çıkmış olan üç Türk subayı, amaçlarına ulaşamadan Şubat ve Mart aylarında şehit düşmüşlerdi. Onların yarım bıraktığı bu zor görev, Salim Bey tarafından tamamlandı.

Salim İlkuçan, I. Dünya Savaşı’nın ilk günlerinde, Bezmialem Vapuru ile Kafkas Cephesi’ne giderken, vapurun Amasra açıklarında Ruslar tarafından batırılmasından sonra esir edilmiş ve Sibirya’ya sürülmüştü. Moğolistan, Tibet ve Gobi’de geçen altı yıllık gurbet hayatından sonra ülkesine dönmüş ve Sakarya cephesinde çarpışan kahramanlar arasında yerini almıştı.

Mesleğine aşık bir subay olan Salim İlkuçan, İstiklal Harbi’nin başarıyla sonuçlanmasından sonra 1937’ye kadar çeşitli görevlerde bulunmuş ve emekli olmuştu. Aynı yıl vefat eden Salim Bey, Tunç Hava Seyahat Madalyası, Harp Madalyası ve İstiklal Madalyası sahibiydi.

Milli Mücadele döneminde, yaptığı büyük bir hizmetle adını kahramanlar arasına yazdırmayı hak eden kadınlardan biri Cedit Mahalleli Ayşe Hanım’dır. Ayşe Hanım’ın yaptığı fedakârlığı anlayabilmek için, o günlerde yaşananları kısaca hatırlatmak gerekir:

16 Şubat 1916’da Rusların eline düşen Erzurum, iki yıldan fazla Türk yönetiminden mahrum kalmıştı. Ekim 1917’de patlak veren Bolşevik Devrimi üzerine Ruslar, 18 Aralık 1917’de Erzincan Mütarekesi’ni imzalayarak Doğu Anadolu’yu boşalttılar. Ardından 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk Antlaşması’nı imzaladılar. Ruslar çekildikten sonra, şehirde kalan Ermeni çetelerinin Müslümanlara karşı yaptıkları katliam, imha derecesine ulaştı. 10 binden fazla Müslümanın hayatına mal olan bu katliam, 12 Mart 1918’deki kurtuluşa kadar devam etti.

Erzurumlu Müslümanların çoğu, şehir merkezindeki büyük konaklara doldurularak, kadın, erkek, yaşlı, çocuk demeden toplu halde yakılarak katledilmişti. İşte bu katliam sırasında Erzurumlu bir kadın, yakılmak üzere bir konağa hapsedilen 200 kişiyi kurtarmıştı. Bu kadın, Cedit Mahallesi sakinlerinden Veli Bey’in zevcesi Ayşe Hanım’dı. Kendisine bu fedakarlığından dolayı, 27 Haziran 1918’de Padişah Mehmed Reşad tarafından “Şefkat Nişanı” verildi.

Bu hususa dair resmi yazı 2 Temmuz’da Takvim-i Vekâyi gazetesinde yayımlandı. Yazı aynen şöyledir:

“Katl ve itlaf edilmek üzere Ermeniler tarafından Erzurum’un Cedid Mahallesi’nden derdest ile bir haneye doldurulmuş olan 300’ü mütecaviz ahali-i İslamiyeden 200 nüfusun firarlarını teshil ve bu suretle kendilerini mevt-i muhakkaktan tahlis eden mezkûr mahallede sakin Korucuk Karyeli Veli Bey’in zevcesi Ayşe Hanım’a üçüncü dereceden Şefkat Nişanı ita edilmiştir… Mehmed Reşad.”

Aynı haber ertesi gün 3 Temmuz 1918 tarihli Ati gazetesinde de “Erzurum’da 200 Müslümanı Ermenilerden Kurtaran Bir Hanıma Nişan” başlığı ile ana sayfada yayımlandı. İç sayfalarda ise “Kahraman Bir Kadına Nişan” başlığı ile haberin ayrıntılarına yer verildi.

Onur SAĞSÖZ/Pusula