Gazi Mustafa Kemal'in Erzurum hatıralarından

12 Mart 1918 yılında Erzurum’u düşman işgalinden kurtaran Kâzım Karabekir Paşa ,şehre girdiğinde insanı insanlıktan iğrendiren manzaralar gördüğünü ; yanmış yıkılmış evler ile süngülenmiş, kafası kopartılmış cesetlere rastladığını anlatmaktadır.

1918 yılının Mayıs ayında Erzurum’da bulunan Yüzbaşı Ahmet Refik Bey de gördüğü manzarayı “Erzurum, bir harabe gibi. Camiler ambar vazifesi görmekle kurtulabilmiş. Mamafih, bunların müstesnası var. Lâla Mustafa Paşa Cami’i ,Mimar Sinan’ın bu güzide eseri bütün süslemelerinden mahrum. Pencerelerin etrafını süsleyen zengin çiniler bile sökülmüş. Erzurum’un bu kısmı tamamen harap. Hükümet dairesi ,diğer devlet daireleri dumandan simsiyah kesilmiş. Korkunç bir iskelet halinde, dört duvardan başka bir şey değil. Kilise Meydanı civarı, İslam mahalleleri yıkılmış. İdâdi Mektebi, tiyatroya tahvil edilmiş. Çarşı içlerinde Ruslardan kalma üzerlerinde Rusça yazılar v.svar .Ahali henüz yerlerine avdet etmemiş. Erzurum, Ruslar tarafından önemli bir hareket üssü yapılmış. Şehre pek çok mal getirilmiş. Rusların çekilmesi üzerine şehir tamamen Ermenilerin elinde kalmış .İşte bütün zulümler, yangınlar ve facialar o zaman başlamış. Erzurum, sokaklarında toplanan islâm cesedi dört bini aşıyor. Evlere doldurulup yakılanlar, yol yaptırmak bahanesi ile uzaklara götürülüp öldürülenler bu hesaba dahil değildir. Erzurum’da yakılan binalar hesapsız. Martın dokuzunda çekilen Ermeniler hemen her tarafı yakmışlar…” sözleri ile ifade etmiştir.

Bu karanlık günlerin geçmesinden sonra vatan savunmasına koşan Erzurum , 23 Temmuz1919 yılında Erzurum Kongresi’ne ev sahipliği yapmış, cumhuriyetin temellerinin atıldığı il olmanın bahtiyarlığına kavuşmuş ,Kurtuluş Savaşı’nın kazanılıp ,cumhuriyet ilan edildikten sonra da maddi yaralarını sarmaya başlamıştır.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Erzurum’daki maddi gelişmeye öncülük edecek olan belediye, tüm imkansızlıklarına rağmen, Cumhuriyet’in verdiği heyecan dalgasıyla hizmet etmeğe çalışmıştır.

1921 yılında belediye başkanı olan Nafiz Bey bu durumu ”Erzurum Umumi Harp’te ,harp sahası olduğundan düşman istilâsına maruz kalmıştı. Bu itibarla Erzurum,mülhakât da dahil olduğu halde,% 50 nispetinde tahribat gördü. Kurtuluşu müteakip vatanlarına avdet eden halk birkaç sene açlıkla mücadele etti. Fakat hamd olsun bir iki seneden beri halk çalışmaya başlamış ve ziraate ehemmiyet verdiği gibi,asrınicab ettiği her türlü terakki vasıtalarına tevessül etmiştir. Erzurum Belediyesi şehrin ümrânına hizmet etmek vesilesiyle bir sinema binası,birpark,şimdiye kadar şehre gelen yabancılar için iyi bir bina olmadığından, bir de mükemmel otel inşa ettirmektedir. Erzurum’da ihtiyaca göre caddeler kurûn-ı vüstâdan ( ortaçağdan kalma) kalma ,dükkan ve çarşıları istimlak ederek yollar açıyor, şehrin şeklini değiştiriyoruz. Erzurum’un ümrânına çalışıyoruz.” diyerek özetlemiştir.

İşte bu imar faaliyetleri içerisinde şehrin bir nevi prestij caddesi niteliğinde olan “Cumhuriyet Caddesi “açılmıştır.

Erzincan Kapı’dan ,TebrizKapı’ya uzanan bu caddenin açılma kararı 1922 yılında belediye ve özel idarenin ortak kararıyla alınmıştır.

Cumhuriyet rejiminin farkındalığını gösteren binaların da yer aldığı bu caddenin ismi uzun bir süre konulmamıştır.

13 Eylül 1924 yılında Pasinler’de mal ve can kaybına neden olan deprem münasebetiyle eşi Latife Hanımla birlikte çıktığı kuzeydoğu gezisinde bulunan Gazi’nin ,Belediye Başkanı Nafiz Bey ve Vali Zühtü Bey’in daveti üzerine 30 Eylül 1924 yılında Erzurum’a gelmesiyle cadde ismine kavuşmuştur. 

Gazi’nin, Erzurum’da bulunduğu günlerde caddenin açılış töreni yapılmış ,bu esnada Belediye Başkanı Nafiz Bey halkın genel isteği doğrultusunda caddeye “Gazi Mustafa Kemal Caddesi” isminin verildiğini söylemiş ,bunun üzerine Gazi Paşa ,Belediye Başkanı Nafiz Bey’e ““BEN FANİYİM, AMA CUMHURİYET’İMİZ EBEDİYEN YAŞAYACAKTIR. CADDEYE “CUMHURİYET” ADININ VERİLMESİ DAHA UYGUN OLUR.” diyerek caddenin ismini belirlemiştir.

Türkiye’nin ilk Cumhurbaşkanı’nın açılışını yaptığı ve ismini verdiği “Cumhuriyet Caddesi” günümüzde dahi Erzurum’un en hareketli ve renkli caddesi olma özelliğini sürdürmektedir.

Kaynakça.

KüçükuğurluMurat,Erzurum Belediyesi Tarihi 1,Dergah Yayınları, İstanbul,2008

İzgüEnver,Selçuklululardan Cumhuriyete Erzurum, ETSO, Ankara,1992