Osmanlı Devleti'nde ilk Amerikan Okulu 1824 yılında Beyruta açılan Syrrian Protestant College isimli okuldur.
Amerikan okulları içerisinde Robert Koleji,Tarsus Amerikan Koleji ve Merzifon Amerikan Koleji en ünlüleridir.
Merzifon Amerikan Kolejine yapılan baskında bu okulun Rum ve Ermeniler lehine çalıştığı anlaşılmış ,okulda Türkiye'nin, Yunanistan'a katılacağı bölgeleri gösteren haritalar bulunmuştur.
Okulun araçlarıyla Ermeni ve Rum çetelerine silah taşınıldığı görülmüş,1921 yılında okuldaki Rum öğretmen ve öğrenciler, Türkçe öğretmeni Zeki Bey'i okul bahçesinde şehit etmişlerdir.
Robert Koleji'nin misyoner mektebi olduğu, burada eğitim görmüş olan Kasım Gülek tarafından ifade edilmekte olup Gülek, kendilerine İncil okutulduğunu ve kiliseye götürüldüğünü söylemektedir.
Robert Koleji'nde okuyan Türk öğrenci sayısı çok düşük olup bu oran %3 civarındadır.
1890 yılında bu okuldan iki Türk öğrenci mezun olmuştur. Bu öğrencilerden biri Halide Edip Adıvar'dır
Tarsus Amerikan Lisesi'nde 22 yıl öğretmenlik yapan Yücel Özmen Karan " Bu okulların hiçbir katkısının olmadığını, onların vermek değil almak için, beyinleri çalmak için kurulduklarını" ifade etmektedir.
"Fesat ocağı" olarak adlandırılan bu okulların amaçları ile ilgili en net bilgiyi İsmet İnönü 1920 yılında TBMM'de yaptığı bir konuşmada dile getirmiş , bu okulların mektep değil, memleket içinde bir kale olarak inşa edildiklerini haykırmıştır.
Zaten, yabancı okulların ülkeye geliş sebeplerine bakıldığında ilk olarak Hıristiyan inancını yaymak,ait oldukları ülkelerin Osmanlı Devleti üzerindeki çıkarlarını belirlemek ,devleti parçalamak ve kendi ülkelerinin ihtiyaç duyduğu yer altı ve yer üstü kaynaklarını araştırmak olduğu anlaşılmaktadır.
10 temmuz 1824 yılında Patrik Karabet, Anadolu'daki Ermeni cemaatlerine gönderdiği talimatta kendi bölgelerinde okul açmalarını bildirmiştir. Bu mesajdan sonra Anadolu'nun muhtelif yerlerinde Ermeni okullarının sayısında artış olmuştur.
Bu tarihten 10 yıl sonra patrikhanenin yaptırdığı çalışmada Anadolu'da 120 Ermeni okulunun olduğu bunlar arasında 2 okulun da Erzurum'da faaliyet gösterdiği belirtilmektedir.
1890 yılında Osmanlıda 14 ruhsatlı ve 15 ruhsatsız toplam 29 İtalyan okulunda 112 öğretmen ve 3616 öğrencinin olduğu Avusturyalılara ait 51 okul,Rusların çoğu Kudüs ve Şam'da 123 okullarının olduğu bilinmektedir.
Zühtü Paşa'nın 1894 yılındaki raporuna göre,Adana'da 18,Aydın'da 9 Bursa'da 7 ,Diyarbakır'da 22,Erzurum'da 24, Ankara'da 9 ,Trabzon'da 1,Van'da 8 ,Halep'te 22 ,Beyrut'ta 89, Konya'da 4 ,Elazığ'da 83,Bitlis'de 22,Suriye'de 33 ,Kudüs'te 29 ,İzmit'te 2,Biga'da 1 ,Selanik'te 5,Manastır'da 3,Edirne'de 1,İstanbul'da 6 olmak üzere toplam 398 Protestan okulu bulunmaktadır.
Yine, bu rapora göre ülkede yabancıların 413, gayri Müslimlerin ise 4547 okullarının olduğu bu sayının içerisinde yalnız 498 okulun ruhsatlı geri kalan 4049 okulun ruhsatsız olması çok vahim bir durumdur.
Birinci Cihan Harbi'nden önce azınlıklar içerisinde en fazla okul sayısı Rumlara ait olup, sayıları 3500 civarındadır.
Ermenilerin ise bu dönemde 2500 okulları bulunmaktadır.
Erzurum penceresinden azınlık ve yabancılara ait okullara bakıldığında eğitim ve öğretim açısından bir hayli gayretin olduğu gözlenmektedir.
Bu okullar içerisinde en meşhuru Ermenilere ait olan ve bir takım olaylarda adı geçen Sanasaryan Mektebi'dir.
Bu okul eğitim kalitesi açısında fark edilir bir konumda olduğundan bu okula ,Sivas,Halep Divriği, Diyarbakır, Ankara, Kars, Van, Eğin, Bayburt, Tokat, Tirebolu, Giresun, Malatya, Merzifon, Mutki, Çarşamba, Kıği, Ordu, Eleşkirt, Trabzon, Muş, Arapgir, Amasya, Bandırma, illerden öğrenci gelmektedir ve bu öğrencilerin büyük kısmı fakir ve yetim Ermeni çocuklarından oluşmaktadır.
Ermeni Mıgırdıç Sanasaryan tarafından 1881 yılında yaptırılan bu okul ,aynı zamanda öğretmen okulu görevini de yürütmekte olup bu okulun mezunları Erzurum ve çevresindeki Ermeni okullarında öğretmenlik yapmaktaydılar.
Yatılı lise şeklinde eğitim gören bu okula bağlı bir de Sanasaryan Sanayi Mektebi de mevcut olup bu okulun eğitim kadrosu Almanya ve İngiltere'de eğitim görmüş öğretmenlerden oluşmaktadır.
Ermenilerin bu gözde okulunda Ermeni Kilisesi Tarihi,Kutsal Tarih, Genel Tarih, Coğrafya ,Astronomi ,Cebir ,Geometri ,Trigonometri ,Muhasebe ,Ermenice , Osmanlı Tarihi, Osmanlıca, Biyoloji, Botanik, Madencilik, Almanca, Fransızca, Resim, Çizim, Müzik gibi dersler verilmektedir.
1914 yılında kapatılan bu okul önce Sivas'a daha sonra İstanbul'a taşınmıştır.
1881-1910 yılları arasında 840 öğrencisi olan bu okuldan mezun olmuş Ermeni ünlüleri arasında Karakin Pastırmacıyan,Varteks Serengülyan, gibi Erzurum mebusları da vardır.
Fransa'da eğitim gören Karakin Pastırmacıyan aynı zamanda 1896 da ki Osmanlı Bankası baskınında aktif rol oynayanlardandır.
Sason bölgesinin Taşnaksutyun lideri olan Aram Aramyan da Sanasaryan Mektebi'nin mezunlarındandır.1899 yılında Erzurum da idam edilmiştir.
Siyasi faaliyetlerin yoğunlaştığı bu okul için Şükrü Paşa 1898 yılında hazırladığı layihasında Sanasaryan Okulu'nun zararlı faaliyetler konusunda birinci derecede olduğunu vurgulamakta, Merzifon ve Halep'teki Amerikan Kolejlerini de bu kategoride değerlendirmektedir.
DEVAM EDECEK...
